03.10.2020

— 27 сәуірден бастап Қарабақта ұрыс қимылдары қайта басталды, тараптар бір-бірін атысты тоқтату режимінде айыптауды жалғастыруда. Бұл туралы Әзірбайжанның ұстанымы қандай?

— Ең алдымен, мен бұл қақтығыстың этносаралық немесе ұлтаралық емес екендігін түсіндіргім келеді. Кеңес заманынан бері, дәлірек айтсақ, 1988 жылы Армян КСР Әзірбайжанға аумақтық талап қойып, Таулы Қарабақ автономиялық облысының қосылуын талап етті.

Ақпарат үшін Таулы Қарабақ автономиялық облысы – көрші мемлекеттермен, яғни Ресей, Грузия, Иран және Армениямен шектеспейтін Әзірбайжан Республикасы аумағының бір бөлігі екенін түсіндіргім келеді.

1992-94 жылдары Арменияның жас Әзірбайжан мемлекетіне қарсы әскери агрессиясының нәтижесінде (1991 жылы біздің еліміз өзінің тәуелсіздігін жариялады) ішкі тұрақсыз қоғамдық-саяси жағдайды пайдаланып, біздің республика аумағының 20%-ы басып алынды. Біз Таулы Қарабақ пен көршілес жеті аймақ туралы айтып отырмыз, бұл жау тарапына Армения мен Иран шекараларына құрлық арқылы кіруге мүмкіндік берді.

Оккупация кезінде Таулы Қарабақ автономиялық аймағында шамамен 170 мың азамат өмір сүрді. Бұл саннан тек 130 мың армян, қалғандары этникалық әзірбайжандар. Сонымен бірге, АР аумағының 20%-ын жаулап алу нәтижесінде 750 мыңнан астам адам және Армениядан 250 мың адам жер аударылды.

1994 жылға қарай, атысты тоқтату туралы келісім жасалған кезде, Әзірбайжанда миллион босқындар мен мәжбүрлі қоныс аударушылар тіркелді. Сол уақыттан бері елдер арасындағы келіссөздер ЕҚЫҰ Минск тобының қамқорлығымен жүріп жатыр. Оның тең төрағалары, өздеріңіз білетіндей, АҚШ, Франция және Ресей.

Келіссөздер процесінің әртүрлі кезеңдерінде жанжалды шешудің әртүрлі нұсқалары ұсынылды. Бірақ Әзірбайжан әрқашан өзінің аумақтық тұтастығын қалпына келтіру, республиканың оккупацияланған аумақтарынан оккупациялық күштерді шығару және босқындарды өздерінің атамекеніне қайтару принципін басшылыққа алды. Әзірбайжан тарабы Республика аумағындағы, атап айтқанда Таулы Қарабақта тұратын армян қоғамдастығына өзін-өзі басқарудың жоғары мәртебесін беруге әрқашан да дайын.

Жанжалды шешудің «Мадрид принциптерін» еске түсіру жеткілікті. Олар кезең-кезеңмен шешуді қарастырады. Атап айтқанда, Армения Республикасының оккупациялық күштерін Әзірбайжан аумағынан шығару, яғни біздің жерлерімізді деоккупациялау, босқындар мен мәжбүрлі қоныс аударушыларды қайтару, сондай-ақ Армения мен Әзірбайжан арасындағы байланыстарды ашу, қалпына келтіру және Таулы Қарабақтағы армян халқының қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Бұл қағидаттар одан әрі әзірбайжан мен армян қауымдастықтары арасындағы келіссөздер арқылы еліміздің аумақтық тұтастығы мен егемендігі аясында Таулы Қарабақтың мәртебесін қарастыруды да қамтиды.

Әзірбайжан әрдайым қақтығысты шешудің бейбіт процесін ұстанды, 1994 жылдан бастап біздің еліміз толықмасштабты соғысқа қарсы болды. 2018 жылы Армениядағы революция нәтижесінде халық жаңа премьер-министр Никол Пашинянды таңдаған кезде, бізге жаңа шенеуніктің күшейіп, армян-әзірбайжан қақтығысын шешу үшін одан әрі келіссөздер жүргізу үшін парламентті қайта сайлауға мүмкіндік беру туралы хабарламалар жіберілді.

Өздеріңіз білетіндей, Армения мен Әзірбайжан қақтығыстың тараптары болып табылады. Естеріңізде болса, біз Бішкекте жоғары деңгейдегі кездесу кезінде Армения премьер-министрі Никол Пашинян Әзірбайжан Президенті Ильхам Әлиевке тиісті өтініш жасаған болатын. Мұның бәрі Әзірбайжан әрдайым қақтығысты бейбіт жолмен шешудің жақтаушысы болғанын, ұзақ мерзімді бейбітшілікке қол жеткізуге, өз аумақтарын қалпына келтіруге және аймақтағы бейбітшілікті қалпына келтіруге үміттенгенін тағы бір дәлелдейді.

Бірақ, өкінішке орай, Арменияда жаңа парламент сайланып, лауазымды тұлғаларды тағайындағаннан кейін қазіргі билік риториканы өзгертудің және халықты үлкен әлемге дайындаудың орнына керісінше жағдай шиеленісе түсті. Бұған Пашинянның өз ұлын Әзірбайжан Республикасының оккупацияланған территорияларында әскери қызметін өтеуге жіберуі түрткі болды. Әрі қарай арандатулар тұрақты және Арменияның бұрынғы билігі кезіндегіден де қатал бола бастады. Таулы Қарабақтың заңсыз сепаратистік режимінің «басшысын» сайлау үшін сайлау өткізілді. Инаугурацияны Әзірбайжанның Шуша қаласында өткізді. Пашинян бұл шараны көрнекі түрде өткізді, бұл әр Әзірбайжанның сезімін қорламауы мүмкін емес еді.

Бұдан бөлек, Армения Сирия мен Ливия армяндарын еліміздің оккупацияланған территорияларына жаппай қоныстай бастады, осылайша аймақтың этникалық құрамын өзгертті, бұл әскери қылмыс болып табылады және халықаралық құқықтың барлық нормаларына қайшы келеді. Армения басшылығы Таулы Қарабақтың Армения екендігі туралы қисынсыз мәлімдемелер жасай бастады. Егер олар осындай хабарламалар айта берсе, онда келіссөздер процесінің қалай жалғастыруға болады. Егер Армения басшылығы осылай ойласа, келіссөздер процесінің мәні жоғалады.

— Сіз бұл жағдайда осы жанжалды реттеу бойынша барлық ықтимал дипломатиялық қадамдар таусылып жатыр деп айтқыңыз келе ме?

— Әрине. Армения Қорғаныс министрі Давид Тоноян шет елдерге жасаған сапарлары аясында армян диаспорасының алдында сөйлеген сөздерінде соғыс ашып, жаңа аумақтарды жаулап алу керектігін мәлімдеді. Сондай-ақ, Пашинян да келіссөздер процесінің тоқтатылғанын және бұдан әрі Армения келіссөздер процесінің қатысушысы емес екенін растайды. Премьер-министр жұбайының бір топ әйелмен бірге әскери форма киіп, қолына қару ұстап келген сапары армян тарапының бұл мәселені бейбіт жолмен шешпейтінін, жанжалды шешудің әскери риторикасын ұстанатынын айқын көрсетеді.

Сонымен қатар, жақында Армения 100 мыңдық еріктілер армиясының құрылғанын жариялады. Егер бұл ел бейбітшілікке бағытталған болса және Әзірбайжан тарапымен қақтығысты бейбіт жолмен шешуді қаласа, онда неге мұндай әрекеттер жасауда?! Мұның бәрі бір ғана нәрсені көрсетеді, яғни Армения соғысқа дайындалды. Біздің ақпаратымыз бойынша, олар диаспорадан көмек сұрады, сонымен қатар қарулы күштерді шектесу сызығына тартты.

Соңғы армян арандатуы 12-14 шілдеде Товуз бағытында, яғни Әзірбайжанның батысында, Армениямен шекарада болды. Жаудың Қарулы Күштері барлық көлік коммуникацияларын басқаруға мүмкіндік беретін биіктікті алуға тырысты. Біз Баку-Тбилиси-Джейхан және Баку-Супса мұнай құбырлары, сондай-ақ Оңтүстік Кавказ газ құбыры (Баку-Тбилиси-Эрзурум), түрік Трансанатолий газ құбыры (TANAP) және Оңтүстік Еуропаға бағытталған Трансадриатикалық газ құбыры (TAP) және, әрине, Баку-Тбилиси-Карс теміржолы туралы айтып отырмыз. Сонымен қатар, халықаралық трассаны Грузиямен байланыстыратын автомобиль жолы осы аумақтан жақсы көрінеді.

Әрине, армян тарапының басты мақсаты – көбірек аумақтарды басып алу, содан кейін оларды сауда-саттық мүлкіне айналдыру. Сонымен қатар, Армения жақында өз мемлекетінің қауіпсіздік стратегиясын қабылдады, онда олар өздерінің барлық саяси күштерін соғыс нәтижелерін заңдастыруға бағыттауы керек деп көрсетілген. Яғни, мұнда біздің аумақтарды басып алуды заңдастыру туралы айтылып отыр. Армян тарапының мұндай әрекеттері жанжалды шешудің әскери риторикасын айқын көрсететінін тағы да атап өткім келеді. Мұның бәрі Арменияның саяси бағытының анықтығын дәлелдейді.

— Әзірбайжан президенті Ильхам Әлиев те өз мәлімдемелері аясында Арменияның соғысқа дайындалып жатқанын бірнеше рет айтқан…

— Иә, АР Президенті Ильхам Гейдарович Әлиев бұл туралы барлық халықаралық алаңдардан, соның ішінде БҰҰ мінберінен мәлімдеген. Ол барлық елдерді Арменияға қатысты тиісті шаралар қабылдауға шақырды. Мен сондай-ақ Қазақстан СІМ-де өткен кездесуде болдым және армян тарапының қарумен басып кіруге дайындалып жатқанын хабардар еттім.

Ағымдағы жылдың 27 қыркүйегінде Арменияның Қарулы құрамалары ауқымды арандатуларды жүзеге асыра отырып, бүкіл майдан сызығы бойында Әзірбайжан армиясының позициясына және ірі калибрлі қарулардан, минометтерден және әртүрлі калибрлі артиллериялық қондырғылардан фронтқа жақын аймақта орналасқан біздің елді-мекендерге қарқынды оқ жаудырды. Әзірбайжан армиясының алдыңғы қатарлы бөлімшелері өз халқы мен мемлекетінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жауапты шаралар қабылдады.

— Қарабақ қақтығысын реттеудегі Қазақстанның рөлін қалай сипаттайсыз?

— Қазақстан стратегиялық серіктес әрі Әзірбайжан үшін достас ел болып табылады. Біздің тамырымыз, салт-дәстүріміз, тіпті мәдениетіміз ұқсас. Біз бір атаның балаларымыз. Қазақстанның Экс-президенті Нұрсұлтан Назарбаев Әзірбайжанды барлық халықаралық алаңдарда әрдайым қолдап келді. Мысалы, Арменияны Еуразиялық экономикалық одаққа қабылдаған кезде Назарбаев оны тек танылған шекаралар шеңберінде, яғни АР оккупацияланған аумақтарсыз қабылдау туралы шарт қойды. Біз үшін бұл үлкен қолдау, біз оны бағалаймыз.

БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің төрт қарары қабылданды, олар армян қарулы құрамаларын АР оккупациялаған аумақтарынан дереу және артық сөзсіз шығаруды талап етеді. Өкінішке орай, олар орындалмауда, ал халықаралық қауымдастық болса агрессорды бейбітшілікке және ұлттық заңдардан жоғары заңды күші мен басымдығы бар халықаралық құжаттардың талаптарын орындауға мәжбүрлемей отыр. Осы себепті біздің халқымыз 30 жылдан астам уақыт зардап шегуде. Сондықтан, біз әзірбайжан халқы өзінің жаңа тарихының қиын күндерін бастан кешірген жағдайда, қазақстандық қоғамдастық пен осы елдің үкіметінің моральдық қолдауына үміттенеміз.

— Сіз Әзірбайжан қақтығысты бейбіт жолмен шешуді жақтайтынын атап өттіңіз, бірақ сонымен қатар сіздерде Кавказда ең жабдықталған әскерлердің бірі бар…

— Әзірбайжанның мықты армиясы бар, біз 26 жыл бейбітшілікке дайындалып келеміз, бірақ сонымен бірге соғысқа да дайынбыз, сондықтан өз армиямызды нығайтамыз. Әзірбайжанның халқы 2 миллионнан астам халқы бар Арменияға қарағанда 10 миллионнан асады. Біздің еліміздің адами ресурстары мен қаржылық мүмкіндіктері, тіпті кейбір елдер Арменияны қарқынды түрде қаруландырса да, айтарлықтай басым.

Әзірбайжан Армения тарапынан үнемі арандатушылыққа үйреніп қалған. Сондықтан бізді Товуз бағытындағы арандатудан кейін бірден Арменияға түрлі елдерден, негізінен Ресей Федерациясынан 100 тоннадан астам әскери жүк әкелгені алаңдатты. Бұл мұндай милитаризацияның кездейсоқ емес екендігінің тағы бір фактісі, сондықтан Әзірбайжан дайын болды және басқа бағыттар бойынша арандатуды күтті.

Бүгінгі таңда біздің армия қарсы шабуыл нәтижесінде Армян басып алған ауылдар мен стратегиялық биіктіктерді босатуда. Бірақ мен бүгін барлық әскери операциялар жеті оккупацияланған аудандардың аумағында (тіпті Таулы Қарабақта да емес) өтетінін тағы бір рет айтқым келеді. Армяндар ол жерлерде ешқашан өмір сүрмеген, бұл территорияны этникалық әзірбайжандар мекендеген, олар туған жерлерінен қуылғанын қайталап айтамын. Біз шет мемлекеттің аумағында соғысып, көрші республикалардың мемлекеттік шекарасын бұзып жатқан жоқпыз. Әзірбайжан мемлекетінің басшысы атап өткендей, Армения Республикасының аумағында әскери мақсаттарымыз жоқ, біз өз еліміздің аумақтық тұтастығын қалпына келтіргіміз келеді. Әзірбайжан армян халқының біздің аумақта өмір сүруіне қарсы емес. Айта кетейік, елімізде 40-тан астам ұлт өкілдері бейбітшілік пен келісімде өмір сүруде. Арменияның бұрынғы басшылары әзірбайжандар мен армяндар бірге өмір сүре алмайтынын айтқан.

— Ал бұл олай емес пе?

— Әрине, жоқ! Біздің екі халық әртүрлі елдерде, мысалы, Қазақстанда қалыпты өмір сүруде. Біз армяндарға қарсы емеспіз, біз Арменияның және оның басшылығының агрессивті саясатын қабылдамаймыз.

— Бірақ армян тарапы «Арцах Республикасы» деп аталатын армия соғысып жатыр деп мәлімдейді…

— Әзірбайжанның оккупацияланған территорияларында армян тарапы «Таулы Қарабақ республикасы» деп атайтын заңсыз режим құрылды.

Олар заңсыз референдум өткізіп, Қарабақ атауын «Арцах» деп өзгертті. Бұл режим Арменияның және шетелде тұратын армян диаспорасының көмегі арқасында өмір сүруде. Олар бұл заңсыз құрылымды жасанды түрде қолдап отыр. Бұл аумақта барлық Әзірбайжан ескерткіштері, қалалар, ауылдар қиратылып және тұтастай алғанда біздің мұрамыз мен мәдениетіміздің іздері осы аумақтан жойылды. Бірақ бұған уақыт пен қаржыт қажет болса да Әзірбайжан мұның бәрін қалпына келтіруге мәжбүр болады.

— Іс жүзінде Әзірбайжан армиясы армяндықтармен соғысып жатыр ма?

— Бәрі дұрыс. Таулы Қарабақта Қарулы күштерді құру және қолдау үшін халық саны және қаржы жоқ.

— Сіз Сирия содырлары Армения жағында соғысып жатқанын атап өттіңіз. Бірақ армян жағы керісінше дейді…

— Әзірбайжан мемлекетінің Кавказдағы ең мықты армиясы бар, ол озық қару-жарақ пен техникамен жабдықталған. Біз бірнеше жыл ішінде бұл салаға бес миллиардқа жуық қаржы бөлдік. Сондықтан, біздің еліміз қандай да бір қолдауды қажет етпейтінін түсінетін шығарсыз. Бұған қоса, армяндар Сирияда соғысып, күрд жұмысшы партиясының қарулы құрамында болған ерікті армян отрядтарының содырларын ұрыста қолданатыны туралы расталған фактілер бар. Бұл туралы ақпарат пен фактілер жақын арада әлемдік қоғамдастыққа ұсынылатын болады.

— Түркия Әзірбайжанды белсенді қолдайды, сондықтан өтіп жатқан соғыс қимылдары аясында осы мемлекеттің рөлі туралы білгіміз келеді.

— Ал Түркия Оңтүстік Кавказда теңдестіруші рөл атқарады және Әзірбайжанның стратегиялық серіктесі болып табылады. Біз бауырлас халықтармыз, әзірбайжан халқының жалпыұлттық көшбасшысы Гейдар Әлиев айтқандай, біз бір ұлт – екі мемлекетпіз. Мен жоғарыда айтқанымдай, Әзірбайжанға бүгін қолдау қажет емес, түрік тарапы соғыс қимылдарына қатыспайды. Біздің әскеріміз толық жасақталған, бізге бар керегі – тек Түркияның ғана емес, Қазақстанның да моральдық қолдауы. Біз бауырлас елдерміз, біздің ісіміз дұрыс, біздің соғыс азаттық. Біз басып алу әскери іс-қимылдарды жүргізбейміз және мұны түсіну керек.

— Қалай ойлайсыз, майдандағы жағдай одан әрі қалай дамиды?

— Егер қақтығыс хронологиясын қадағалайтын болсақ, Әзірбайжан қақтығысты әскери шешудің жақтаушысы емес екеніне көз жеткізуге болады. Мәселені әскери жолмен шешуге бізде көптеген мүмкіндіктер болды, бірақ біз соғысты қаламадық, біз өзіміз жақтан да, армян жағынан да өлімге қарсымыз. «Төрт күндік соғыс» деп аталатын 2016 жылғы сәуірдегі оқиғаларды еске түсірудің өзі жеткілікті. Өйткені, Әзірбайжан содан кейін де тағы да келіссөздер үстеліне отыруға келісті, армян тарапына ойлануға және біздің жерлерімізді босатуға тағы бір мүмкіндік берді. Армян тарапы соғыс болмауға мүдделі болуы керек, ол үшін олар біздің аумақтарымызды босатуы керек.

— Бірақ оның орнына армян тарапы жалпы жұмылдыру туралы жариялады…

— Армения аумағында жұмылдыру жарияланды, аналары ұлдарын бөтен жерге соғысуға жіберді. Әзірбайжан өз жерін қайтару үшін өз аумағында соғыс жүргізіп жатқан жоқ. Біз, армян тарапын қоспағанда, Республикамыздың аумақтық тұтастығын қалпына келтіруге әкелетін кез келген аралық келіссөзге дайынбыз.